Айтжан То?та?ан – ел?м?зге белг?л? к?йш?, к?птеген ш?к?рт т?рбиелеген б?л?кт? ?стаз. ?з?н?? сан жыл?ы т?ж?рибес? ар?асында онда?ан к?тап жазып, белг?с?з деген к?йлерд? нота?а т?с?рген танымал ?нерпаз. Arasha.kz т?лш?с? Айтжан Есен?лымен арнайы кездес?п, б?г?нг? к?ндег? к?йш?л?к ?нерд?? хал-ахуалы жайында, жа?ында аталып ?т?лет?н ?Домбыра к?н?? туралы п?к?р?н ты?дап, с?хбаттасып ?айтты.
– Айтжан а?а, С?з Совет кезд?? б?л?м?н к?рд???з, Т?уелс?зд?кт?? ал?аш?ы жылдарында?ы б?л?м беру ж?йес?н?? жа?дайы да ес???зде шы?ар. ?аз?рг? кезде де ш?к?рт т?рбиелеп ж?рс?з. Осы т?ж?рибе??зд? ескере отырып, атал?ан ?ш уа?ытта д?ст?рл? музыка жа?дайы, оны? зерттелу?, насихатталуы жайына то?талса?. ?андай айырмашылы?тар бар, ?р кезд?? ?з?не ?ана т?н ?андай ерекшел?г?н айта алар ед???з?
– Домбыра туралы ??г?мен? а?са?алдардан бастау керек. Домбыраны ал?аш ?ылыми т?рде зерттеп, этномузыкатану ?ылымын ?алыптастыр?ан Ахмет Ж?бановты айтамыз ?уел?. Сол ?алымны? ?ткен ?асырды? басында баста?ан иг? ж?мыстары осы к?нге дей?н азы? болып келе жатыр. Ол кезде ал?аш оркестр ??рылды, консерватория ашылды. Осыны? б?р? де домбыраны насихаттау?а арнал?ан ?стер ед?. Шынын айт?анда, сол жаман бол?ан жо? ?ой. Б?з кейде пендеш?л?кпен ?совет ?к?мет? анау-мынау? дейм?з, б?ра? сол уа?ытта домбыра т?п-т?у?р насихатталды.
– Мысалы…
– Мысалы, 70-80 жылдары кез келген ?лкен (?к?метт?к) концерттерде м?ндетт? т?рде домбырашы жеке орындаушы рет?нде шы?атын. М?ндетт? т?рде халы? ?н?н айтатын жеке ?нш? болатын. Ол б?р за?дылы? ед?. Сонда да б?зд?? к???л?м?з толмай ж?рд?. Ал ?аз?р ?алай? Жеке домбырамыз, к?й?м?з, ?н?м?з ?алып барады. Кейде к?й шоу?а айналып бара жатыр. Концертт?к ба?дарламалар дайындап ж?рген адамдар халы??а ?ызы?ты болсын деп ?шоу жаса? дейд?. ?Жеке емес топ болсын? дейд?, топпен орындаса? ?тобы? к?б?рек болсын? дейд?. Бесеу, жетеу, то?ыз, он алты, жиырма бес, алпыс домбырашы?а дей?н шы?арды?. Сол алпыс адам отырып б?р к?йд? со?ына дей?н орындай алмайды. ?р к?йд?? басын шалып, жет?-сег?з к?йд? ?ыс?а ?айырып шы?ады. Ол деген?м?з ерте? таби?и к?й халы? арасында ты?далмай ?алуы м?мк?н деген с?з. Б?л ретте ?тарымыздан ?тыларамыз к?б?рек деп ойлаймын.
– Енд? ?андай амал бар?
– Мен??ше, о?у ж?йес? болсын, концертт?к ба?дарламалар болсын барлы?ын ?айта-?айта ?арап, талдап отыру керек. Арнайы орындар ?ажет-а?. Б?рын ?Худсовет? деген болды. Б?реу музыка жазса, шы?армашылы? ке?естег? ?лкен а?са?алдар ты?дап, сахна?а шы?ару?а бола ма, болмай ма дегендей р??сатнамаларын берет?н ед?. ?аз?рг? жа?дай белг?л?. Кез келген н?рсе алтын емес ?ой. Осыны к?шкене болсын б?р жол?а салып, ?р?ктеу ж?рг?зу керек-ау.
– ?лкендер деп айтып ?алды?ыз. С?з к?птеген ата?ты к?йш?лерд? к?рд???з. Олардан т?л?м алды?ыз. Жас к?йш?лер ?ш?н б?л ?те ?ызы? деп есептейм?з. Сол б?р кездерд? еске т?с?ре отырса?ыз.
– Ол а?са?алдар к?п с?йлемейт?н, ?ске бей?м ед?. К?й??д? ты?дап отырып, ?ателескен жер??д? тез тауып алып, сол жерде т?зет?п берет?н. Ж?не ?атты ескерту жасайтын. Олар жалпы к?йд?? ??-бойына ?те ??ыпты ?арайтындар ед? ?ой. Сонды?тан ?алеке? (?али Жант?леуов) 90-?а келсе де Д?улеткерейд?? ?Ж?гер?н? ?алай тартатын?! Сол сия?ты Р?стембек Омаров та керемет ??г?меш?л адам ед?. Охап ?аби?ожинн?? т?келей ш?к?рт?. Д?ст?рл? ?нерд? ?з де?гей?нде са?та?андар ед? ?ой. Айта берсе к?п-а?. Кей?нг?лерд? айтса?, Рысбай ?абдиев, ?зидолла Ес?алиев, одан бер? ??рдасымыз ?аршы?а Ахмедияров. Б?р? де к?йд? насихаттап, би?к де?гейге жетк?згендер. Мен?? ойым, енд? кей?нг? ?н?лер?м?зд?? м?ндет? осы мар?ас?аларды? е?бег?н жо?алтпай, кей?нг? ?рпа??а табыстау керек.
Мен жо?арыда айт?ан а?алардан к?рген ?асиетт? ?аз?рг? ?о?амда к?п к?ре бермейм?н. Айттым ?ой, олар ?ске бей?м ед?. ?аз?р ?к?н?шке орай, ?с емес с?з?м?з к?п болып кетт?. Б?л, ?рине, д?ст?рл? музыкамыз?а да ?з кесапатын тиг?з?п жатыр.
– ?н? деп ?алды?ыз. Сол ?н?лер???зд?? к?б? ?з???зд?? ш?к?рт???з. Ел?м?зд?? ?ай ???р?не барса? та Айтжан То?та?анны? ш?к?рт?м?н деуш?лер к?п. Ж?не оларды? барлы?ы алды??ы ?атарларда. Осыншама ?те к?п ш?к?рт т?рбиелеп ж?не басым к?пш?л?г? шебер домбырашы атандыр?аны?ызды? ??пиясы не? О?ырмандармен б?л?се отырса?ыз.
– Оны? еш?андай ??пиясы жо?. М?мк?н жауабы мынада болса керек. ?стазды? ?ызметте м??ал?мн?? б?рнеше т?р? болады екен. Б?р? керемет орындаушы, б?ра? ?стазды?ы нашар. Енд? б?р? керемет ?стаз бола т?р, белг?л? себептермен орындаушылы?ы азайып ?ал?ан. Е? жа?сысы, мы?ты орындаушы ?р? б?л?кт? ?стаз. Ж?не т?рт?нш?с? та?ы бар, ?стазды?ы да орындаушылы?ы да шамалы.
С?ра?ы?ыз?а на?ты келсек. ?р баланы? ?аб?лет? ?рт?рл? болары аны?. Б?рдей бала жо?. Сонды?тан б?р?не де б?рдей ?д?спен ?йретуге болмайды. Баланы? ?шк? ?Мен??? шы?арып, сол ба?ытта ж?мыс жасау керек. Ж?не де бала?а ?болаша?та ?нерд? жал?астырушы? деген сен?ммен ?араса, ?лкен н?тиже шы?атыны с?зс?з. Ж?не б?л ойды ш?к?ртт?? ?з?не т?с?нд?ре алса?, баланы? ?з?-а? ?анаттанып, ж?мыс же??лдейд?. Мен?? ?д?с?м осы. ?р?айсыны? ?з?нд?к ерекшел?г?н пайдаланып, ?з?не деген сен?м?н арттырып, т?рбиелеп келем?з. Н?тижес?н ?з???з айтып отырсыз.
– Ш?к?рт демекш?, жа?ын к?ндер? ?нер саласында б?р жа?дай орын алды. Жа?ында ?ана консерваторияны? ректоры атан?ан А.Ж?дебаев с?зд?? ш?к?рт???з екен?н жа?сы б?лем?з. Би?к м?нберге шы?у б?р б?лек, ол жерде абыройлы отыру б?р б?лек. Осы т?ста ш?к?рт???зге ?андай а?ыл-ке?ес берер ед???з?
– Рас, Арман мен?? ш?к?рт?м. Б?л ?ызмет Елбасыны? о?ан деген сен?м?н к?рсетед?. Б?л б?р жа?ынан Арманны? ?з ?с?? к?рсеткенд?г?н?? де белг?с?. Ес???зде ме, ол ??рман?азы атында?ы оркестр?не бас дирижер рет?нде бек?т?лгенде ?андай ?а??у с?здер болды. Б?ра?, б?р?н уа?ыт к?рсетт?. Оркестр жа?сармаса, жаман болма?аны аны?. Сонды?тан б?л ?ызметке оны ел басшылы?ы б?р?н сараптап к?р?п, та?айындады деп есептейм?н. Арман б?р?не де ?з?н?? табандылы?ы мен б?л?м?, ?айтпас м?нез? ар?асында жетт?. Мына мен, оны? ?стазы рет?нде б?л жа?алы??а ?атты ?уандым. Б?ра?, ?мен сен?? ?стазы?мын, былай ?сте? деп айтуым арты?. Ол о? мен солы? таны?ан азамат. ?з?-а? д?рыс жолды тауып кетер. Дегенмен к?мег?м керек болса, ?рине, т?ж?рибемд? ескер?п аз-кем ойымды айту?а дайынмын. Алайда, та?ы да ?айталап айтайын. Арман ?з?рге мен?? ке?естер?ме м??таж емес.
– Жа?ында 1-ш?лде ??лтты? домбыра к?н?? деп жарияланды. ?уанды?. Сондай-а? к?м?н де жо? емес. Б?л ?алай ?тед?? Эстрадалы? музыканы сайратып ?ояр ма екен деген ?ор?ынышымыз бар. Не болады, ?алай болады…
– Б?р?нш?ден, Елбасыны? б?л бастамасына ?атты ?уанды?. Жыл сайын арнайы к?н белг?леп, ?лт болып тойлау керемет емес пе?! ?рине, д?рыс айтасыз, к???лде к?м?н да болуы м?мк?н. Б?ра? б?р?м?з де жа?сы ?ткен?н ?алаймыз. Домбыра бол?аннан кей?н, д?ст?рл?, я?ни ?лтты? сипатта ?тсе деген т?лег?м?з бар. Биыл?ы жылы эстрадалы? ба?ыт та жо? емес екен?н шет ша?асынан бай?ап ?алды?, б?ра? б?л ал?аш?ы тойымыз. К?ш ж?ре т?зелед?. ?Жамансыз жа?сы жо?, еск?с?з жа?а жо?? дейд? ?ой. А?ырындап, ?лтты? сипатымызды ай?ындап, жылдан-жыл?а жа?сара т?сет?н? аны?. Бастысы, Елбасы бек?тт?. Енд? б?р? ?з?м?зд?? ?олымызда.
– ?аза? к?й?нен аз-кем хабарым бол?анымнан кей?н болаша?та к?й ?згеред?-ау деген ?з ойым бар. Атам заманда к?й ?андай ед?, оны ??рман?азы, Д?улеткерей, Т?тт?мбеттер жа?аша т?рленд?рд?. Дина к?йд? ?андай де?гейге жетк?зген?н б?лес?з. Т?леген Момбеков пен Ма?ауия Хамзиндер шертпе к?йге ?з жа?алы?ымен келд?. Кешег? ?ткен ?аршы?а мен Рысбайларды? к?й ?нер?н жа?а де?гейге к?терген? та?ы бар. Болаша?та, 50, т?пт? 100 жылдан кей?н к?й ?андай болуы м?мк?н?
– Кейб?р к?таптарды ?арайтын болса?, ата?ты ?А?са? ??лан? к?й? ?у баста 8-16 такт ?ана болса керек. Ал ?аз?рг? ?А?са? ??лан? 300 такт?. Сол ?згерд? демей немене?! ?р заман ?з?н?? ?н?н ?осып, к?й?н байыта т?скен. Та?ырып ?ал?анымен, заман к?йге ?з леб?н ?ос?ан. Айналып келгенде б?л орындаушы?а байланысты. Б?з ??рман?азыны к?рген жо?пыз. Б?з Рысбайды к?рд?к. Оны? Адай, Шал?ыма, Т?рем?раттарын ты?дады?. Сонды?тан ойымша, Рысбай ?абдиев ??рман?азыны? шамасына бар?ан шы?ар. ?рине, Рысеке?нен де жылдам ойнайтындар бар ?аз?р. Б?ра? м?селе жылдамды?та емес, дыбыс тазалы?ында. ?рб?р дыбысты маржандай ет?п тарту ?ой, Рысбайды? ??пиясы. Болаша?та осылай орындалып жатса, м?мк?н та?ы да жа?аруы м?мк?н. К?м б?лс?н? Та?ы ??лпырар. ?йткен? жа?сылы??а ешк?м тоймайды, жа?сылы?ты? шег? де жо?. ?Болды, ?атып ?ал? деп айту?а болмайтын шы?ар. ?Жеткен жер?м?з де осы? деп те на?ты айта алмаймыз.
Мынаны ?ара?ыз, мен ?алид?? ?К?сен аш?ан?, ?К?б?к шаш?ан? к?йлер?н сахнадан тарт?анын ты?дадым. К?д?мг?дей балбыратып тартатын. ?аз?р сол к?йлер тек б?реу ?айтыс бол?анда ?ана оркестрмен орындалады. Жеке домбырамен сахнадан осындай к?йлерд? к?руден ?алды?. Б?р? тез к?й с?райды. ?рине, б?р? де орынымен. Десе де шама? келсе, д?ст?рд? б?збаса?, к?йд?? нег?зг? ерекшел?г?н са?та? алса? дамыт, т?ж?рибе жаса. Б?р ?ана шарт, к?йд?? нег?зг? ма?ынасын жо?алтып алмау керек. Я?ни, ?аршы?а, Рысбай, Т?леген, Ма?ауия сия?ты к?йд? ?згерте алса?, жасап к?р, одан арты? кетсе?, то?та.
– С?хбаты?ыз?а рахмет.
С?хбаттас?ан Р?стем Н?ркенов
Arasha.kz
Айтжан То?та?ан - К?й деген?м?з шоу емес
原文地址：https://www.cnblogs.com/noorty/p/10923345.html
